САУРАН, ТҮРКІСТАН, ҚАРАШЫҚ СЕКІЛДІ СЫР БОЙЫНДА ОРНЫҚҚАН ҚАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ТАРАҒАН ДІНИ ЖӘНЕ ТАРИХИ АҢЫЗ-ӘҢГІМЕЛЕР
98 123
Кілт сөздер:
Сауран, Сығанақ, Сыр бойы, руханият, ясауия тариғаты, Қазақ хандығы, қалмақ, Сырым батыр.Аңдатпа
Мақалада ортағасырлық Сауран, Сығанақ қаласына қатысты жазба деректерде және халық аузында сақталған діни және тарихи оқиғаларға қатысты аңыз-әңгімелерді үш топқа бөліп қарайды. Қараханидтер тұсында жаппай ислам дінін қабылдай бастаған Сыр бойындағы Түркістан, Сауран, Сығанақ қалаларына дін тарату үшін келген діни ғұламаларға қатысты ел жадында сақталған аңыздардың негізгі бағытына талдау жасаған. Алтын Орда хандары мен одан кейін өмір сүрген Қазақ хандығы тұсында Сығанақ пен Сауран қалаларына қатысты дүниеге келген тарихи аңыздар және жекелеген хандарға қатысты айтылатын топонимдік жер атаулардың ел жадында сақталып қалған аңыздардың тарихи оқиғаға қатысты тұстарына назар салады. Түркістан, Сығанақ қалалары кезінде қазақ халқының рухани астанасы әрі діни орталыққа айналғандығы, сопылық әдебиеттің негізінде хандық дәуірде жыраулық әдебиеттің дамуы, рухани құндылықтардың бастауы осы қалалардан нәр алғандығын ғылыми жағынан қарастырады. ХҮІІІ ғасырдан бастап құлдырай бастаған осы қалаларға қатысты кейбір аңыз-әңгімелер де қамтылған. Жоңғар шапқыншылығы кезінде Саураннан үдере көшкен халықтың мүшкіл хәліне қатысты да аңыздар сақталған. Бұл аңыздарға да мақалада талдау жасалады, ХІХ ғасырдың басында Сыр бойындағы қамалдардың қаңырап бос қалғандығы сөз болады.
Әдебиеттер тізімі
Жолдасбекұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақ елінің тарихы: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық. – Алматы: Кітап, 2010. – 336 б.
Жандарбек З., Қаратышқанова Қ. Қазақ халқы құрамындағы қожалардың қазақ тарихындағы рөлі // Түркология. – 2022. – №2 (110). – Б. 84–120.
Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 208 б.
Жандарбек З. Қарнақ атауына қатысты жаңа деректер // Түркология. – 2020. – №3 (101). – Б. 9–20.
Жандарбек З.З. «Насаб-нама» нұсқалары және түркі тарихы. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 168 б.
Қорғанбеков Б. Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани хикметі» және қазақ фольклоры. Зерттеу. – Астана: Нұра-Астана, 2011. – 208 б.
Дүйсенбі А.К. Түркі аңыздары мен әпсаналары. – Астана: Сарыарқа, 2011. – 260 б.
Қожа Ахмет Ясауи есімімен байланысты аңыз, әпсана, хикаялар / құрастырып, алғы сөзін жазған, баспаға дайындаған Б. Қорғанбеков. – Алматы: Эффект, 2009. – 152 б.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. 95-том. Хикаяттар. – Астана: Фолиант, 2013. – 329 б.
Сүлейменова Ж.А., Қорғанбеков Б.С. «Диуани хикмет» жинағы және оның қазақ халқының ауыз әдебиетімен байланысы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №2(128). – Б. 179–189.
Туякбаев М. Историческая топография и развития городов и поселений Туркестанского оазиса (ХІІІ–ХІХ вв.). – Алматы: ТОО «Эффект», 2009. – 208 с.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. 80-том. Топонимдік аңыздар. – Астана: Фолиант, 2011. – 336 б.
Адамбаев Б. Қазақ шешендері. – Алматы: Білім, 2008. – 304 б.
Сафарғалиев М.Г. Алтын Орданың ыдырауы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2014. – 326 б.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. 88-том. Тарихи аңыздар. – Астана: Фолиант, 2012. – 432 б.
REFERENCES
Joldasbekuly S. Ejelgі jane orta gasyrdagy Qazaq elіnіn tarihy [History of the Kazakh people in ancient and Middle Ages]: Jogary oqu oryndarynyn studentterіne arnalgan oqulyq. – Almaty: Kіtap, 2010. – 336 b. [in Kazakh]
Jandarbek Z., Qaratyshqanova Q. Qazaq halqy quramyndagy qojalardyn qazaq tarihyndagy rolі [The role of Khoja in the history of the Kazakh people] // Turkologia. – 2022. – №2 (110). – B. 84–120. [in Kazakh]
Baipaqov K., Nurjanov A. Uly jіbek joly jane ortagasyrlyq Qazaqstan [The Great Silk Road and medieval Kazakhstan]. – Almaty: Qazaqstan, 1992. – 208 b. [in Kazakh]
Jandarbek Z. Qarnaq atauyna qatysty jana derekter [New data on the name of Karnak] // Turkologia. – 2020. – №3 (101). – B. 9–20. [in Kazakh]
Jandarbek Z.Z. «Nasab-nama» nusqalary jane turkі tarihy [Versions of “Nasab-Nama” and Turkic history]. – Almaty: Daik-press, 2002. – 168 b. [in Kazakh]
Qorganbekov B. Qoja Ahmet Iasauidіn «Diuani hikmetі» jane qazaq folklory. Zertteu [“Diwani Hikmet” by Khoja Ahmed Yasawi and Kazakh folklore. Research]. – Astana: Nur-Astana, 2011. – 208 b. [in Kazakh]
Duisenbі A.K. Turkі anyzdary men apsanalary [Turkic legends and stories]. – Astana: Saryarqa, 2011. – 260 b. [in Kazakh]
Qoja Ahmet Iasaui esіmіmen bailanysty anyz, apsana, hikaialar [Legends, stories related to the name of Khoja Ahmed Yasawi] / qurastyryp, algy sozіn jazgan, baspaga daiyndagan B. Qorganbekov. – Almaty: TOO «Effekt», 2009. – 152 b. [in Kazakh]
Babalar sozі: Juz tomdyq. 95-tom. Hikaiattar [The word of ancestors: One hundred volumes. Volume 95. Stories]. – Astana: Foliant, 2013. – 329 b. [in Kazakh]
Suleimenova J.A., Qorganbekov B.S. «Diuani hikmet» jinagy jane onyn qazaq halqynyn auyz adebietіmen bailanysy [The collection “Diwani Hikmet” and its connection with the oral literature of the Kazakh people] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №2(128). – B. 179–189. [in Kazakh]
Tuiakbaev M. Istoricheskaia topografia i razvitia gorodov i poseleniy Turkestanskogo oazisa (XІІІ–XІX vv.) [Historical topography and development of cities and settlements of the Turkestan oasis (XIII–XIX centuries)]. – Almaty: TOO «Effekt», 2009. – 208 s. [in Russian]
Babalar sozі: Juz tomdyq. 80-tom. Toponimdіk anyzdar [The word of ancestors: One hundred volumes. Volume 80. Toponymic legends]. – Astana: Foliant, 2011. – 336 b. [in Kazakh]
Adambaev B. Qazaq sheshenderі [Kazakh speakers]. – Almaty: Bіlіm, 2008. – 304 b. [in Kazakh]
Safargaliev M.G. Altyn Ordanyn ydyrauy [Collapse of the Golden Horde]. – Almaty: Daik-Press, 2014. – 326 b. [in Kazakh]
Babalar sozі: Juz tomdyq. 88-tom. Tarihi anyzdar [The word of the ancestors: One hundred volumes. Volume 88. Historical legends]. – Astana: Foliant, 2012. – 432 b. [in Kazakh]
