«КӨК» КОНЦЕПТІСІНІҢ ЭМОЦИОНАЛДЫ КОНЦЕПТІЛЕРДІ ЖАСАУДАҒЫ КОГНИТИВТІ СЕМАНТИКАСЫ
142 158
Кілт сөздер:
эмоция, концепт, фразеологизм, түр-түс, когнитивті лингвистика.Аңдатпа
Мақалада қазақ тіліндегі көк концептіннің тіл қолданысындағы эмоционалды реңктері қарастырылады. Зерттеу мақаласында отандық және шетелдік тіл біліміндегі түр-түс атауларының және көк түсінің адам сезімін білдірудегі тілдік бірліктердің семантикалық мағынасын зерттеген ғалымдардың еңбектеріне шолу жасалған. Көк концептісінің эмоционалды-экспрессивтік сөздердегі танымдық сипатын аша отырып, тілдік сипаты зерделенеді. Сондай-ақ тіліміздегі көк лексемасына байланысты көп қолданылатын адамның түйсігі арқылы, ішкі толғанысын білдіретін сөздерге танымдық, тілдік талдау жасалынған. Дүниенің тілдік бейнесін көк концептісі барысында адамның көңіл-күйін білдіретін сөздер арқылы ұлттық мәдениет мәнмәтінінде қарастыруда адамзаттың ішкі әлемін танытуға және сол арқылы тұтас халықтың қуанышы мен қайғыны қабылдау деңгейін байқауға мүмкіндік береді. Ғылыми мақаланың негізгі мақсаты – түр-түс атауларының ішіндегі көк түсінің концептілік өрісі аясында эмоционалды реңктерін танымдық тұрғыда талдау болып табылады.
Зерттеу мақаласында түр-түстердің және көк түсінің эмоциямен айтылатын тұстары танымдық тұрғыда қарастырылады. Қазақ тіл білімінде түр-түстердің эмоционалдылық белгілері терең зерттеле қоймаған, ашылмаған, анықталмаған қырлары әлі де көп мәселе болып табылады. Бүгінгі зерттеуіміз көк түсінің эмоционалдық қырларын тілдік, танымдық сипатта қарастыратын боламыз. Лингвистикалық аспектіде көк түсінің фразеологиялық тіркестердегі эмоционалдық қолданылатын тіл бірліктеріне жекелей тоқталып, олардың линвгомәдени танымындағы когнитивті болмысы терең зерттеледі.
Әдебиеттер тізімі
Древнетюркский словарь / под ред. Д.М. Насилова, И.В. Кормушина и др.; сост. Т.А. Боровкова, Л.В. Дмиртиева, А.А. Зырин. И.В. Кормушина и др. 2-е изд., пересмотр. – Астана: Ғылым, 2016. – 760 б.
Уәлиұлы Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998. – 128 б.
Баялиева Г.Ж. ХІ-ХІІ ғасырлардағы жазба әдеби ескерткіштер тіліндегі сын есімдер («Қутадғу билиг» пен «Һибат-ул хақайиқ» жәдігерліктері бойынша): филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2003. – 166 б.
Kaskatayeva Zh.A., Mazhitayeva Sh., Omasheva Zh.M., Nygmetova N., Kadyrov Zh. Colour Categories in Different Linguistic Cultures // Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities. – 2020. – №12(6). – P. 1–13. DOI: https://dx.doi.org/10.21659/rupkatha.v12n6.14
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – 306 с.
Рубинштейн С.Л. Эмоции // Психология эмоции. Тексты. – М.: Изд-во МГУ, 1993. – С. 160–170.
Маслова В.А. Введение в когнитивную лингвистику. – М.: Флинта, 2007. – 296 с.
Бабушкин А.К. Типы концептов в лексико-фразеологический семантике языка их личная и национальная специфика: Дисс. ... док. филол. наук. – Воронеж, 1998. – 303 с.
Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама): филол. ғыл. док. ... дисс. автореф. – Алматы, 2004. – 54 б.
Тілеубердиев Б.М. Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері. – Алматы: Арыс, 2007. – 278 б.
Қошанова Ж. Қазақ тіліндегі «байлық-кедейлік» концептісі: танымдық сипаты мен қызметі: филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 34 б.
Звегинцев В.А Семасиология. – М.: МГУ, 1967. – 321 с.
Иманалиева Ғ.Қ. Қазақ тіліндегі эмоционалды құрылымдар. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 255 б.
Леонтъев А.И. Потребности, мотивы и эмоции. В кн.: Психология эмоций / Под ред. В.К.Вилюнаса, Ю.Б.Гиппенрейтер. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 1984. – С. 162–171.
Түйте Е.Е. Психикалық жай-күйлер атауларының лингвостилистикалық сипаты: монография. – Қарағанды: Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ, 2013. – 246 б.
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 711 б.
Исабеков Д. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: «Айғаным» баспа үйі, 2014. – 216 б.
Жансүгіров І. Шығармалары. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1960. – 615 б.
Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. Бірінші кітап. – Алматы: Жазушы, 2004. – 368 б.
Қайдар Ә.Т., Өмірбеков Б.Е., Ахтамбердиева З.Т. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 160 б.
Айтбаев Ө. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2007. – 618 б.
Шаховский В.И. Голос эмоций в языковом круге. – М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2012. – 144 с.
REFERENCES
Drevnetiurkskyi slovar [Ancient Turkic Dictionary] / pod red. D.M. Nasilova, I.V. Kormushina i dr.; sost. T.A. Borovkova, L.V. Dmirtieva, A.A. Zyrin. I.V. Kormushina i dr. 2-e izd., peresmotr. – Astana: Gylym, 2016. – 760 b. [in Russian]
Ualiuly N. Frazeologia jane tildik norma [Phraseology and language norm]. – Almaty: Respublikalyq baspa kabineti, 1998. – 128 b. [in Kazakh]
Baialieva G.J. XI-XII gasyrlardagy jazba adebi eskertkishter tilindegi syn esimder («Qutadgu bilig» pen «Hibat-ul haqaiiq» jadigerlikteri boiynsha: filol. gyl. kand. … diss. [The adjectives in the language of written literary monuments of the 11th-12th centuries (according to the “Kutadgu bilig” and “Hibat-ul khakayik” records: A dissertation … cand. of philol. sciences]. – Almaty, 2003. – 166 b. [in Kazakh]
Kaskatayeva Zh.A., Mazhitayeva Sh., Omasheva Zh.M., Nygmetova N., Kadyrov Zh. Colour Categories in Different Linguistic Cultures // Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities. – 2020. – №12(6). – P. 1–13. DOI: https://dx.doi.org/10.21659/rupkatha.v12n6.14
Ahmanova O.S. Slovar lingvisticheskih terminov [Dictionary of Linguistic Terms]. – M.: Sovetskaia ensiklopedia, 1966. – 306 s. [in Russian]
Rubinshtein S.L. Emosii // Psihologia emosii. Teksty [Emotions // Psychology of emotions. Texts]. – M.: Izd-vo MGU, 1993. – S. 160–170. [in Russian]
Maslova V.A. Vvedenie v kognitivnuiu lingvistiku [Introduction to cognitive linguistics]. – M.: Flinta, 2007. – 296 s. [in Russian]
Babushkin A.K. Tipy konseptov v leksiko-frazeologicheski semantike iazyka ih lichnaia i nasionalnaia spesifika: Diss. ... dok. filol. nauk. [Types of concepts in the lexical-phraseological semantics of the language of personal and national specifics: Dissertation … doct. of philol. sciences]. – Voronej, 1998. – 303 s. [in Russian]
Islam A. Ulttyq madeniet konteksindegi dunienin tildik sureti (salystyrmaly-salgastyrmaly lingvomadeni saraptama): filol. gyl. dok. … diss. avtoref. [Linguistic picture of the world in the context of national culture (comparative linguistic and cultural expertise)]. – Almaty, 2004. – 54 b. [in Kazakh]
Tileuberdiev B.M. Qazaq onomastikasynyn lingvokonseptologialyq negizderi [Linguistic-conceptual foundations of Kazakh onomastics]. – Almaty: Arys, 2007. – 278 b. [in Kazakh]
Qoshanova J. «Qazaq tilindegi «bailyq-kedeilik» konseptisi: tanymdyq sipaty men qyzmetı: filol. gyl. kand. … diss. avtoref. [The concept of "wealth-poverty" in the Kazakh language: cognitive character i activity]. – Almaty, 2009. – 34 b. [in Kazakh]
Zveginsev V.A Semasiologia [Semasiology]. – M.: MGU, 1967. – 321 s. [in Russian]
Imanalieva G.Q. Qazaq tilindegi emosionaldy qurylymdar [Emotional structures in the Kazakh language]. – Almaty: Qazaq universiteti, 2011. – 255 b. [in Kazakh]
Leontiev A.I. Potrebnosti, motivy i emocii [Needs, motives and emotions]. V kn.: Psihologia emocii. – M.: Izd-vo Mosk. un-ta, 1984. – S. 162–171. [in Russian]
Tuite E.E. Psihikalyq jai-kuiler ataularynyn lingvostilistikalyq sipaty: Monografia [Linguostilistic nature of the names of mental states: Monograph]. – Qaragandy: E.A. Boketov atyndagy QarMU, 2013. – 246 b. [in Kazakh]
Kenesbaev I. Qazaq tilinin frazeologialyq sozdigi [Phraseological dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Gylym, 1977. – 711 b. [in Kazakh]
Isabekov D. Tandamaly shygarmalary [Selected works]. – Almaty: «Aiganym» baspa uii, 2014. – 216 b. [in Kazakh]
Jansugirov I. Shygarmalary [Works]. – Almaty: Qazaqtyn memlekettik korkem adebiet baspasy, 1960. – 615 b. [in Kazakh]
Auezov M. Abai joly: Roman-epopeia. Birinshi kitap [Abai's Way]. – Almaty: Jazushy, 2004. – 368 b. [in Kazakh]
Qaidar A.T., Omirbekov B.E., Ahtamberdieva Z.T. Tur-tusterdin tildegi korinisi [Species-expression of colors on the tongue]. – Almaty: Ana tili, 1992. – 160 b. [in Kazakh]
Aitbaev O. Qazaq til biliminin maseleleri [Problems of Kazakh linguistics]. – Almaty: Arys, 2007. – 618 b. [in Kazakh]
Shahovski V.I. Golos emosi v iazykovom kruge [The voice of emotions in the language circle]. – M.: Knijnyi dom «LİBROKOM», 2012. – 144 s. [in Russian]
