АБДУРАХМАН ӨЗКЕНДИДІҢ «ҚИССА-И ДАСТАН-И ЧИНГИЗ ХАН ~ ХАЗРЕТ-И МИР ТЕМҮРНІҢ ДАСТАНЫНЫҢ БАЯНЫ» АТТЫ КІТАБЫНЫҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
130 150
Кілт сөздер:
Абдурахман Өзкенди, Шыңғыснама, Тимурнама, фонетикалық ерекшеліктер, морфологиялық көрсеткіштерАңдатпа
Мақалада х. 1228/1813 жылы Түркістан аймағында өмір сүрген Абдурахман Өзкендидің «Қисса-и дастан-и Чингиз хан ~ Хазрет-и Мир Темүрнің дастанының баяны» кітабы лингвистикалық тұрғыдан сараланады. Алдымен Шыңғысхан мен Әмір Темірдің өмірі мен ерліктеріне арналған тарихи-әдеби шығармалар жинақталған «Шыңғыснама» және «Тимурнама» нұсқалары жайында сөз етіліп, бұл нұсқаларға байланысты Түркия, Ресей, Қазақстан, Өзбекстан, Жапония, Татарстан секілді әр түрлі елдерде жарық көрген ғылыми зерттеулерге қысқаша шолу жасалады. Әсіресе, ескерткіштің тілдік ерекшеліктеріне байланысты тұжырымдарға тоқталып, қазірге дейін жарық көрген ғылыми еңбектер жайында мәлімет ұсынылады. Тарихи салыстырмалы және салғастырмалы әдістерді негізге ала отырып, көне, ортағасырлық және қазіргі түркі тілдерінің жазба материалдарына сүйеніледі, сондай-ақ лексикалық, фонетикалық және морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты ғылыми сипаттама жасалады. Соның ішінде, қыпшақ, оғыз және қарлұқ тілдерінің тілдік көрсеткіштерін нақтылап алып, осылардың ішінде қайсысына тән ерекшелік басымдау, сол таразыға салынады. Ескерткіш тілінде кездесетін кейбір диалектілік, яғни түркі тілдерінің ешібірінің әдеби тіл нормасына сай емес, бірақ кейбір жергілікті сөйленістерінде қолданылатын тілдік элементтер де назарға алынады.
Әдебиеттер тізімі
Абдуразизова, Н. (2012). История национальной журналистики. Тошкент: Шарх.
Alkaya, E. (2008). Sibirya Tatar Türkçesi. Ankara: Turkish Studies.
Altınkaynak, E. (2007). Cengiznâme Hakkında Bazı Değerlendirmeler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VII. (1), стр. 1-20.
Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit .
Arslonov, А. (2020). Amir Temur fenomenining yozma manbalarga transformatsiyasi tadqiqi. Internatıonal Journal Of Word Art (2), 5-12.
Atalay, B. (1986). Mâhmud Kaşgarlı Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Бартольд, В. (1903). Чингизнама. ЗВОРА (Т. xv/1-4, стр. 226-232). Петербург.
Бекжан, О. (1995). Түркі Күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. Алматы: Қазығұрт баспасы.
Bulduk, Ü. (Temmuz 2009 г.). Timur hakkında bilinmeyen bir Timurname. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29 (Reşat Genç Özel Sayısı I), s. 480-487.
Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu .
Жүсіпова, Б. (2003). Түркістан тұрғындары тілінің ерекшеліктері. ф.ғ.к., дәр., алу үшін дай. дисс. авт. Алматы.
Devellioğlu, F. (1986). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi .
Doğan, O. (2015). Kazak Türkçesi Fonetiği. İstanbul: İleri .
Eckmann, J. (2017). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi .
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu .
Ivanics, M., & Usmanov, A. (2002). Das Buch der Dschingis-Legende (Däftär-i Cingiz-nâmä). Szeged: Published by the Department of Altaic Studies, University of Szeged Printed by Quality Print.
İnan, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler. İstanbul: Türk Dil Kurumu .
Kafalı, M. (2009). Ötemiş Hacı’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü .
Kawaguchi, T., & Nagamine, H. (2008). Čıngīz-nāma. Ötämiš Ḥājī. Introduction/ Annotated Translation and Critical Text. Tokyo: Research Institute For Languages And Cultures Of Asia And Africa Ilcaa.
Қазақ ССР тарихы (Т. I). (1957). Алматы: Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасы.
Kemaloğlu, İ. (2018). Çengiz-Nâme. Ötemiş Hacı. Ankara: Türk Tarih Kurumu .
Kik, A. (2014). Zafer-Nâme-i Emir Temür, Muhammed Ali Bin Derviş Ali-yii Buharî (İnceleme-Metin-Dizin). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Миргалеев, И., & Сайфетдинова, Е. (2017). Утемиш-Хаджи. Кара таварих: Факсимиле. Казань: Институт им. Ш.Марджани AН РТ.
Мұсаев, Ғ. (2008). Қазақ тілінің мәселелері. Алматы: Арыс баспасы.
Muminova, N. (2021). Temurnoma Asarida Qullangan Fors – Tojikça İsmlar Qatlami. Internatıonal Journal Of Word Art (4), 65-71.
Өзкенди, Ә. (2020). Қисса-дастан Шыңғысхан: қолжазба факсимилесі (ауд. З. Жандарбек) Алматы: Қазақ университеті.
Өмірбаев, Е. (2020). Қазақ хандығы кезеңдеріндегі жазба ескерткіштердің лексика-семантикалық және сөзжасамдық ерекшеліктері (XV-XVII ғғ.). Шымкент: Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті.
Өмірбаев, Е., Үсенбаева, Ш. (2019). Ескі қазақ жазба ескерткіштері лексикасында көне түркілік қабат. Ясауи университетінің хабаршысы, 1 (111), стр. 212-218.
Равшанов, П. (1991). Темурнома. Амир Темур курагон жангномаси. Тошкент: Чўлпон.
Севортян, Э. (1989). Этимологический словарь тюркских языков. Москва: Наука.
Sultanbekov, S. (2018). Ās̱ār-ı Dāstān-ı Emir Timür Küregen (Dil Özellikleri – Metin – Dizin). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi. Muğla.
Şahin, S. (2017). Ḳiṣṣa-i Tėmur-nāme (İnceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Konya: Palet .
Шафиғи, М. (2015). Қазақ жазбаларындағы хандар шежіресі. Алматы: Ғылым Ордасы.
Şişman, B. (2009). Cengiznâme. Hazā Kıssa-i Çingiz Han. Samsun: Elüt .
Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu .
Utebekov, S. (2021). Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshası. Gіrіş – Gramer Özellіklerі – Metіn – Dіzіn. İstanbul: Paradigma .
Yücel, B. (2018). Cengizname Elyazmalarının Dili Üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (7 (101), s. 53-68.
Уғурлу, М., Сұлтанбек, Қ., Сейфулла, В. (2021). Шағатай тілінде жазылған Темірнаманың тілдік ерекшеліктері. Әл-Фраби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Хабаршысы. Шығыстану сериясы(2 (97)), стр. 27-33.
Юдин, В. П. (1992). Чингизнама. Алма-Ата: Ғылым.
References
Abdýrazızova, N. (2012). Istorııa natsıonalnoı jýrnalıstıkı. Toshkent: Sharh.
Alkaya, E. (2008). Sibirya Tatar Türkçesi. Ankara: Turkish Studies.
Altınkaynak, E. (2007). Cengiznâme Hakkında Bazı Değerlendirmeler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VII. (1), str. 1-20.
Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit .
Arslonov, A. (2020). Amir Temur fenomenining yozma manbalarga transformatsiyasi tadqiqi. Internatıonal Journal Of Word Art (2), 5-12.
Atalay, B. (1986). Mâhmud Kaşgarlı Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Bartold, V. (1903). Chıngıznama. ZVORA (T. xv/1-4, str. 226-232). Peterbýrg.
Bekjan, O. (1995). Túrkі Kúlbіzіk jazba eskertkіshterі tіlіnіń semıotıka-semantıkalyq negіzderі. Almaty: Qazyǵurt baspasy.
Bulduk, Ü. (Temmuz 2009 g.). Timur hakkında bilinmeyen bir Timurname. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29 (Reşat Genç Özel Sayısı I), s. 480-487.
Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu .
Júsіpova, B. (2003). Túrkіstan turǵyndary tіlіnіń erekshelіkterі. f.ǵ.k., dár., alý úshіn daı. dıss. avt. Almaty.
Devellioğlu, F. (1986). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi .
Doğan, O. (2015). Kazak Türkçesi Fonetiği. İstanbul: İleri .
Eckmann, J. (2017). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu .
Ivanics, M., & Usmanov, A. (2002). Das Buch der Dschingis-Legende (Däftär-i Cingiz-nâmä). Szeged: Published by the Department of Altaic Studies, University of Szeged Printed by Quality Print.
İnan, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler. İstanbul: Türk Dil Kurumu .
Kafalı, M. (2009). Ötemiş Hacı’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü .
Kawaguchi, T., & Nagamine, H. (2008). Čıngīz-nāma. Ötämiš Ḥājī. Introduction/ Annotated Translation and Critical Text. Tokyo: Research Institute For Languages And Cultures Of Asia And Africa Ilcaa.
Qazaq SSR tarıhy (T. I). (1957). Almaty: Qazaq SSR Ǵylym Akademııasynyń baspasy.
Kemaloğlu, İ. (2018). Çengiz-Nâme. Ötemiş Hacı. Ankara: Türk Tarih Kurumu .
Kik, A. (2014). Zafer-Nâme-i Emir Temür, Muhammed Ali Bin Derviş Ali-yii Buharî (İnceleme-Metin-Dizin). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Mırgaleev, I., & Saıfetdınova, E. (2017). Ýtemısh-Hadjı. Kara tavarıh: Faksımıle. Kazan: Instıtýt ım. Sh.Mardjanı AN RT.
Musaev, Ǵ. (2008). Qazaq tіlіnіń máselelerі. Almaty: Arys baspasy.
Muminova, N. (2021). Temurnoma Asarida Qullangan Fors – Tojikça İsmlar Qatlami. Internatıonal Journal Of Word Art (4), 65-71.
Ózkendı, Á. (2020). Qıssa-dastan Shyńǵyshan: qoljazba faksımılesі (aýd. Z. Jandarbek) Almaty: Qazaq ýnıversıtetі.
Ómіrbaev, E. (2020). Qazaq handyǵy kezeńderіndegі jazba eskertkіshterdіń leksıka-semantıkalyq jáne sózjasamdyq erekshelіkterі (XV-XVII ǵǵ.). Shymkent: Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrіk ýnıversıtetі.
Ómіrbaev, E., Úsenbaeva, Sh. (2019). Eskі qazaq jazba eskertkіshterі leksıkasynda kóne túrkіlіk qabat. Iasaýı ýnıversıtetіnіń habarshysy, 1 (111), str. 212-218.
Ravshanov, P. (1991). Temýrnoma. Amır Temýr kýragon jangnoması. Toshkent: Chўlpon.
Sevortıan, E. (1989). Etımologıcheskıı slovar tıýrkskıh ıazykov. Moskva: Naýka.
Sultanbekov, S. (2018). Ās̱ār-ı Dāstān-ı Emir Timür Küregen (Dil Özellikleri – Metin – Dizin). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi. Muğla.
Şahin, S. (2017). Ḳiṣṣa-i Tėmur-nāme (İnceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Konya: Palet .
Shafıǵı, M. (2015). Qazaq jazbalaryndaǵy handar shejіresі. Almaty: Ǵylym Ordasy.
Şişman, B. (2009). Cengiznâme. Hazā Kıssa-i Çingiz Han. Samsun: Elüt .
Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu .
Utebekov, S. (2021). Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshası. Gіrіş – Gramer Özellіklerі – Metіn – Dіzіn. İstanbul: Paradigma .
Yücel, B. (2018). Cengizname Elyazmalarının Dili Üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (7 (101), s. 53-68.
Ýǵýrlý, M., Sultanbek, Q., Seıfýlla, V. (2021). Shaǵataı tіlіnde jazylǵan Temіrnamanyń tіldіk erekshelіkterі. Ál-Frabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetі Habarshysy. Shyǵystaný serııasy(2 (97)), str. 27-33.
